Wczesne zamki wznoszono często na zrębach dawnych umocnień drewniano-ziemnych (czego najlepszy przykład można znaleźć w Toruniu) i dlatego miały nieregularny kształt. Późniejsze budowle miały coraz bardziej zwarte i uporządkowane plany, najczęściej prostokąta lub kwadratu. Typowe założenie składało się z zamku, zazwyczaj kilkupiętrowego i podzamcza. Dodatkiem była wieża główna wznoszona przeważnie na dziedzińcu i często dopiero w kolejnym etapie budowy. Zamki były przede wszystkim miejscem stacjonowania garnizonu mogącego prowadzić wojnę manewrową w polu, nie zaś punktem oporu przeznaczonym do długotrwałej obrony. Niemniej każda część zamku pełniła funkcje obronne. Mury zewnętrzne zamiast okien posiadały wąskie otwory strzelnicze, wyjątkiem były tylko pomieszczenia kaplicy, kapitularza i refektarza posiadające okna gotyckie w ścianie zwróconej w kierunku podzamcza.
Na zewnątrz budowli, pod dachem biegł ganek (hurdycja), który pełnił również funkcje obronne. Stąd można było razić wroga strzałami i kamieniami, lać wrzątek lub gorącą smołę. Na rogach budynku znajdowały się wieże obronne (czasem tylko jedna) czasem stojąca osobno tuż przy murach obronnych.
Rolę obronną posiadały również gdaniska wysunięte poza system murów, które pełniły rolę przyczółków bojowych flankujących główną linię obrony. Odpowiednie znaczenie miało też międzymurze oraz fosa, a nawet i przedzamcza stanowiące pierwszą przeszkodę w ataku na zamek główny. Zamki Krzyżackie miały też określone funkcje klasztorne o charakterze wspólnotowym. Zbiorowe modlitwy, wspólna praca i posiłki oraz nocny odpoczynek konwentu wymagały odpowiednich pomieszczeń.